تالیف و ترجمه: دکتر هرزاد دهناد (داروساز)

حدودا 4 الی 6.5  درصد از جمعیت جهان، کودکان دچار انواع کم توانی هستند.

دسته بندی کم توانی ها در کودکان

برخی از کودکان در بدو تولد دچار کم توانی هستند و برخی دیگر ممکن است در طول زندگی خود به علل مختلف، مانند بیماری های مزمن، جراحات، مشکلات ذهنی، نقص در زمان تولد و سوء تغذیه، درجه ای از کم توانی را تجربه کنند.  به این نوع از کم توانی، کم توانی اکتسابی گفته می شود.

تظاهرات بالینی کم توانی در کودکان

• کم توانی های جسمانی؛
• کم توانی های فکری،شناختی؛
• کم توانی های احساسی، رفتاری؛
• کم توانی های حسی؛
• نقص بینایی؛
• نقص شنوایی؛
• اختلال در تکلم؛
• بیماری اوتیسم؛
• کم توانی های خاص در یادگیری، مانند خواندن، نوشتن.

دلایل کم توانی در کودکان

این دلایل می تواند با عوامل مرتبط با پیش از زایمان یا در حین زایمان و یا عوامل مرتبط با دوران پس از تولد نوزاد همراه باشد.

آسیب دیدگی مغز

• آسیب دیدن مغز یا ایجاد مشکلاتی که باعث رشد نا کافی مغز می شود.

توجه داشته باشید که چنین مشکلات و آسیب هایی هنگامی که نوزاد هنوز درون رحم مادر است ایجاد می شود.

•  وجود نقص در ژن های کودک (ژن ها از والدین کودک به ارث می رسند، بنابراین کودک یا ژن غیر عادی را به ارث می برد و یا این که ژن ها حین رشد کودک تغییر می یابند).
   

مشکلات مادر حین بارداری

اگر مادر باردار به یک بیماری یا عفونت در طی بارداری مبتلا شود، این عامل می تواند باعث آسیب زدن به کودک شود. استفاده از بعضی دارو های خاص در طی بارداری نیز می تواند آسیب هایی را به مغز کودک وارد کند.
 

مصرف الکل و مواد مخدر نیز باعث توقف در رشد کودک می شود.

سایر عوامل، مانند نرسیدن اکسیژن کافی به کودک در هنگام تولد، تولد زودهنگام و نارس بودن کودک و هم چنین ابتلا به عفونت مغزی بعد از گذشت چند روز از تولد نیز می تواند باعث عقب ماندگی کودک شود.

آسیب دیدن سر کودک

آسیب دیدگی جدی مغز می تواند باعث کم توانی کودک در هر سنی شود که بعضی از این مشکلات موقت و بعضی دیگر دائمی هستند. 

پزشکان با بررسی میزان توانایی کودک در تفکر و حل مشکلات می توانند کم توانی کودک را تشخیص دهند.

در صورت تشخیص این عارضه، پزشکان و سایر متخصصان در صورت نیاز به کودک و خانواده اش کمک می کنند.

مدیریت کم توانی در کودکان

تشخیص صحیح  همواره به عنوان نخستین گام در شناخت این گونه اختلالات مطرح می شود.

تصمیم گیری در مقاطع حساس ممکن است توسط متخصصین انجام گیرد. مدیریت پزشکی این کودکان، بسته به نوع کم توانی ممکن است در منزل، جامعه و یا بیمارستان انجام پذیرد.

ممکن است نیاز به مشاوره ژنتیک باشد. کودکان با مشکلات پیچیده تر ممکن است به یک تیم درمانی از متخصصین نیاز  داشته باشند.

این تیم درمانی متشکل از متخصصین اطفال حرفه ای، فیزیوتراپ ها، کار درمانگران، گفتاردرمان گران، روانشناسان، آموزگاران با تخصص ویژه و مددکاران اجتماعی می باشد.

مشکلات کودکانی که دچار کم توانی هستند اغلب در دوران مدرسه نمایان می شود؛ به همین دلیل برای پیشگیری و کاهش مشکلات تحصیلی در این کودکان بهتر است خدمات توانبخشی در سنین پایین تر شروع شود.

آموزش دیدن در زمینه مدیریت و درمان این کودکان هم از جهت طبیعت مشکلات و هم از جهت استراتژی های به کار رفته در مدیریت این مشکلات بسیار حیاتی است.

خانواده این کودکان نیز بار بسیار سنگینی را هم از لحاظ عاطفی و احساسی و هم از لحاظ جسمانی به دوش می کشند.

آن ها نیاز دارند که در هر مرحله از زندگی کودکانشان در جریان تمام امور قرار گیرند و این تنها زمانی میسر می شود که از تمام جنبه های درمان کودکانشان اطلاع داشته باشند.

انجمن های خیریه و داوطلبانه نیز در حمایت از این کودکان نقش بسیار مهمی را ایفا می کنند.

کاردرمانی کودکان کم توان نقش زیادی در تقویت مهارت های ذهنی و حتی حرکتی در این کودکان داشته،  به بهبود کیفیت زندگی این کودکان کمک زیادی می کند و عوارض ناشی از این مشکلات را در سنین بزرگسالی به حداقل می رساند.

آموزش هایی که کاردرمانگر به کودکان کم توان می دهند، متناسب با سن و دیگر شرایط کودک است و برای هر کودک منحصر به فرد است.

افزایش خلاقیت و قدرت درک این کودکان یکی از مهم ترین فواید کاردرمانی کودکان کم توان است که نقش زیادی در کاهش مشکلات در سنین نوجوانی و بزرگسالی دارد.

متخصص کار درمانی برای ارائه خدمات توانبخشی به این کودکان ابتدا اقدام به ارزیابی دقیق شرایط کودک می کنند که این امر از طریق مشاهده رفتارهای کودک، صحبت کردن با وی و انجام تست های مخصوص صورت می پذیرد.

رشد و توسعه ذهنی کودکان معمولا تا پایان ۶ سالگی شکل می گیرد؛ به همین دلیل ضروری است که خدمات کاردرمانی و توانبخشی برای کودکان از زمان کودکی و در سال های ابتدایی زندگی تا این سنین به طور منظم انجام شود.

بازی درمانی یکی از تکنیک های کاردرمانی ذهنی است که نقش موثری در تقویت مهارت های کودک دارد.

بهبود مهارت های ذهنی کودکان علاوه بر آموزش های کاردرمانی ذهنی، تحت تاثیر خانواده و محیط زندگی (به عنوان دو محیط مهم)،  بر مهارت های شناختی کودکان کم توان ذهنی موثر است.

اهداف کاردرمانی کودکان کم توان

ایجاد و تقویت مهارت های ذهنی و مهارت های حل مساله

• افزایش هوش و رشد ذهنی کودک
• افزایش خلاقیت و قدرت درک
• تقویت حافظه
• کاهش اثرات معلولیت جسمی و ذهنی

نحوه رفتار با کودکان کم توان و سازگاری با این شرایط

نقش والدین در تربیت کودک کم توان بسیار مهم است؛ چرا که اولین برخورد با این کودکان در خانواده شکل می گیرد.

چنانچه این کودکان مورد بی مهری و ناملایمات قرار گیرند و یا در هر سطحی از خانواده طرد شوند، عواقب جبران ناپذیری برای آن ها به وجود می آید که خانواده را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.

ممکن است تحت این شرایط  کودک دیگر استعدادهای خود را بروز ندهد و گاهی ناتوانی ذهنی شدیدتر شود. سال های اول زندگی از مراحل مهم رشد شخصیت  این نوع از کودکان محسوب می شود.

یک کودک کم توان به حمایت خانواده نیاز دارد، اما این حمایت به این معنی نیست که چنین افرادی اضافی و یا این که کاملا نا توان هستند.

 والدین باید سعی کنند با حوصله بیشتر کودک دلبند خود را در یادگیری مهارت های مورد نیازش همراهی کنند.