زمانی که فردی، به سرعت به ارتفاعات بالا صعود می کند، ممکن است دچار ارتفاع زدگی شود.

در این شرایط و در ارتفاعات بالا به علت کاهش فشار اکسیژن در نتیجه کم تر شدن اکسیژن تنفسی در دم، ممکن است مشکلاتی برای فرد پیش بیاید و علایمی را تجربه کند.

این علایم در اثر کمبود اکسیژن در بافت های بدن (هیپوکسی) اتفاق می افتد.

میزان افت اکسیژن در ارتفاعات، به سرعت صعود و مدت زمانی که فرد در معرض این شرایط قرار گرفته است بستگی دارد.

خوابیدن در ارتفاع زیاد بیشترین هیپوکسمی (کاهش اکسیژن بافت ها) را ایجاد می کند در حالی که درسفرهای یک روزه، فشار کمتری بر بدن وارد می شود.

علایم معمولا بین 6 تا 24 ساعت بعد از صعود به ارتفاع بالای 2500 متر از سطح دریا اتفاق می افتد و علایم شایع آن در بیماری حاد کوهستان عبارت است از:

• سردرد
• احساس ناخوشی
• سرگیجه
• خستگی
• از دست دادن اشتها
• تنگی نفس

این علایم معمولا شب ها شدید تر تجربه می شوند.

بیماری ارتفاع فقط در کوه نوردان اتفاق نمی افتد؛ هنگام بازدید از شهرهای با ارتفاع بالاتر از 2500 متر هم همچنان امکان بروز علایم ارتفاع زدگی وجود دارد.

انواع ارتفاع زدگی به 3 دسته ی اصلی تقسیم می شود که به ترتیب در سه مرحله از خفیف تا شدید ممکن است پیش برود؛

این مراحل به ترتیب عبارت است از:

1. بیماری حاد کوهستان (AMS)
2. دم مغزی در ارتفاع بالا (HACE)
3. ادم ریوی در ارتفاع بالا (HAPE).

• (AMS)

بیماری حاد کوهستان شایع ترین شکل بیماری ارتفاع است.

علایم آن مشابه علایم خماری بعد از مصرف الکل است؛ سردرد علامت اصلی است و گاهی با خستگی، از دست دادن اشتها، حالت تهوع و استفراغ همراه است. شروع سردرد معمولا 2 تا 12 ساعت پس از رسیدن به ارتفاع بالاتر و اغلب در طول شب اول یا بعضی اوقات بعد از آن است.

این علایم در کودکانی که در مرحله پیش کلامی هستند (2 تا 4 سال)  شامل از دست دادن اشتها، تحریک پذیری و رنگ پریدگی می شود.

 AMS به طور معمول طی 12 تا 48 ساعت برطرف می شود.

• ادم مغزی در ارتفاع بالا

این بیماری مرحله حادتر AMS و نادرتر از آن است و به سبب تورم در مغز در اثر کمبود اکسیژن اتفاق می افتد. علاوه بر علایم شایع بیماری حاد کوهستان، بی حالی بیشتر، خواب آلودگی، گیجی و عدم توانایی کنترل عضلات و توهم ممکن است بروز پیدا کند.

در اغلب موارد این افراد متوجه بیماری خود نمی شوند و ممکن است اصرار داشته باشند که حالشان خوب است.

این عارضه ممکن است طی چند ساعت به سرعت پیشرفت کند و مهم است که فرد فورا به ارتفاعات پایین تر آورده شود.

ممکن است در این شرایط از داروهای ضد التهاب و در صورت وجود، اکسیژن استنشاقی استفاده شود.

لازم است افراد بعد از فرود به ارتفاع پایین به پزشک مراجعه کند و تحت درمان های مراقبتی بعدی قرار بگیرد.

• ادم ریوی در ارتفاع بالا

در مرحله ی بعدی، ارتفاع زدگی ممکن است در قالب ادم ریوی در ارتفاع بروز پیدا کند.

این عارضه در اثر تجمع مایعات در ریه اتفاق می افتد.

لب های تیره رنگ و کبود، تنگی نفس حتی در حالت استراحت، احساس سنگینی و گرفتکی در قفسه سینه و سرفه های مکرر و خستگی از علایم این نوع ارتفاع زدگی است.

ادم ریوی در ارتفاع بالا می تواند به خودی خود یا همراه با بیماری حاد کوهستان و ادم مغزی در ارتفاع بالا رخ دهد. کم کردن ارتفاع و اکسیژن تراپی از اصلی ترین اقداماتی است که در این شرایط باید انجام شود.

تشخیص و درمان

بیماری حاد کوهستان / ادم مغزی در ارتفاع بالا

در مواردی که فرد دچار بیماری حاد کوهستان (AMS) شده باشد، تشنج به ندرت اتفاق می افتد و در این شرایط باید به مشکلات و بیماری های زمینه ای فرد مشکوک بود.

در موارد پیشرفته تر که ارتفاع زدگی منجر به ادم مغزی (HACE) می شود، علایم همراه با بیماری های مربوط به سیستم عصبی مانند آتاکسی، گیجی، یا تغییر وضعیت ذهنی است.

در هر دو نوع ارتفاع زدگی، کم کردن ارتفاع بهترین گزینه است اما اگر به هر دلیلی امکان پایین آمدن نباشد، اکسیژن درمانی به همراه مصرف بعضی داروها به میزان قابل توجهی می تواند علایم را کم کرده و منجر به نجات جان فرد شود.

در ارتباط با خطرات ناشی از ارتفاع، کودکان وبزرگسالان و افراد بالای 50 سال به یک اندازه آسیب پذیر هستند.

 برای پیش بینی نحوه واکنش بدن افراد به افزایش ارتفاع، می توان به سفر های گذشته  آن ها با سرعت صعود و ارتفاع مشابه، به علاوه سوابق بیماری آن ها مراجعه کرد، هرچند که نداشتن سابقه  ارتفاع زدگی در گذشته به معنی آن نیست که فرد هیچگاه مجدد دچار این عارضه نخواهد شد.

3 عامل اصلی که در احتمال ابتلا به ارتفاع زدگی تاثیر گذار است، عبارت است از: ارتفاع مقصد، سرعت صعود و میزان فعالیت.

در صورتی که کمبود اکسیژن شدید نباشد، بدن انسان به خوبی با آن سازگار می شود؛ اما برای انجام این تطابق به زمان نیاز دارد.

فرآیند سازگاری به ارتفاعات 3 تا 5 روز طول می کشد. بنابراین جهت سازگاری، بهتر است برای چند روز در ارتفاع 2500 تا 2750 متری بمانید و بعد به ارتفاعات بالاتر صعود کنید.

به این ترتیب می توان از ارتفاع زدگی جلوگیری کرد و خواب و قوه ی ادراک و نهایتا عملکرد را بهبود بخشید.

برای آنکه هوارسانی بهتر انجام شود و سازگاری بدن در ارتفاعات بالا و کمبود اکسیژن با سرعت بیشتری اتفاق بیفتد، بهتر است در صورت مصرف داروهای تضعیف کننده ی تنفسی، صعود به ارتفاعات با احتیاط بیشتری انجام شود.

ادم ریوی در ارتفاع بالا

به طور معمول، درارتفاعات کاهش تحمل فعالیت ورزشی به صورت پیش رونده، افزایش تنگی نفس هنگام فعالیت و استراحت تقریبا به عنوان ادم ریوی تشخیص است.

فرود در این شرایط فوری و اجباری است. در صورتی که فرود فورا امکان پذیر نباشد، اکسیژن درمانی حیاتی است. اگر بیماران مبتلا به ادم ریوی به اکسیژن دسترسی داشته باشند (مثلا در یک بیمارستان یا کلینیک پزشکی در ارتفاعات) میتوانند بدون نیاز به کاهش ارتفاع، در همان محل با اکسیژن درمان شوند. ‏

پیشگیری از ارتفاع زدگی شدید

نکته اصلی در آموزش مسافران در مورد ارتفاع زدگی، از بین بردن احتمال بیماری خفیف نیست، بلکه جلوگیری از مرگ  یا آسیب های جدی و دایمی است.

از آنجایی که شروع علایم و سیر بالینی به اندازه کافی آهسته و قابل پیش بینی است، هیچ دلیلی وجود ندارد که کسی در اثر بیماری ارتفاع زدگی بمیرد، مگر در شرایطی که فرود غیرممکن است و فرد در دام آب و هوا یا سایر شرایط حاد جغرافیایی افتاده باشد.

 مسافرانی که به 3 اصل پایبند باشند می توانند از مرگ یا عواقب جدی بیماری ارتفاع جلوگیری کنند:

• علایم اولیه بیماری ارتفاع زدگی را بشناسید و در صورت بروز آن را بپذیرید.
• هنگامی که علایم بیماری ارتفاع زدگی را تجربه می کنید، هر چقدر هم که جزئی به نظر می رسند، هرگز برای خوابیدن به ارتفاع بالاتر نروید.
• در صورت بدتر شدن علایم در هنگام استراحت، پایین بیایید.‎