نقش کلیدی تصویربرداری پزشکی در تشخیص و درمان
تصویر برداری پزشکی به دلیل ارائه تصاویری دقیق از اندام ها، بافت ها و استخوان ها، به تشخیص زودتر بیماری، با کمترین عارضه و مداخله برای بیماران کمک می کند.
دکتر ماهور ولی تبار (متخصص رادیولوژی)
- تصویربرداری پزشکی از چه زمانی وارد حوزه پزشکی شد و چه نقشی در تشخیص بیماری ها ایفا کرده است؟
تصویربرداری پزشکی به کشف اشعه X توسط ویلهلم رونتگن (Wilhelm Rontgen)، فیزیکدان آلمانی، باز می گردد. رونتگن اولین بار در 8 نوامبر سال 1895 اشعه ایکس را به طور تصادفی کشف کرد. او اولین کسی بود که توانست از داخل بدن انسان تصویر بگیرد، و این کشف به سرعت در حوزه پزشکی مورد توجه قرار گرفت. به افتخار این کشف، روز 8 نوامبر، روز جهانی رادیولوژی نام گرفته است.
کشف اشعه ایکس، یک تحول و پیشرفت بزرگ در دنیای پزشکی به حساب می آید، چرا که پیش از آن پزشکان فقط بر اساس علائم ظاهری و معاینات فیزیکی قادر به تشخیص بیماری ها بودند. تصویربرداری امکان مشاهده ساختارهای داخلی بدن را بدون نیاز به جراحی فراهم کرد که نه تنها دقت تشخیص را افزایش داد، بلکه کمک کرد تا بسیاری از بیماری ها در مراحل اولیه شناسایی شوند.
- چرا تصویربرداری در تشخیص بیماری ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است؟
تصویر برداری پزشکی به دلیل ارائه تصاویری دقیق از اندام ها، بافت ها و استخوان ها، به تشخیص زودتر بیماری، با کمترین عارضه و مداخله برای بیماران کمک می کند. علاوه بر تشخیص، با کمک تصویربرداری می توان متوجه شد پس از شروع درمان، بیماری در حال پیشرفت است یا بهبودی. در موارد زیادی، اعلام بهبودی کامل و پایان دوره بیماری با تصویربرداری تایید می شود.
از تصویربرداری ها برای غربالگری بیماری ها نیز استفاده می شود؛ غربالگری یعنی گشتن به دنبال یک بیماری شایع و مهم و اغلب قابل درمان (در مراحل اولیه آن) در افراد سالم. بنابراین کاربرد تصویر برداری فقط در افراد بیمار نیست. مثال شایع این مورد، غربالگری سرطان پستان، در تمام زنان است؛ یعنی فرقی نمی کند بیمار باشند یا نباشند.
- انواع تصویربرداری پزشکی چیست و هر یک در چه مواردی استفاده می‌شود؟
تصویربرداری پزشکی انواع مختلفی دارد که هر کدام کاربردهای خاص خود را دارند:
- رادیوگرافی (X-ray): ساده ترین و رایج ترین روش تصویربرداری است که بیشتر برای تصویربرداری از استخوان ها و شناسایی شکستگی ها، مشکلات دندانی، و بیماری های ریوی استفاده می‌شود.
- سی تی اسکن (CT Scan): این روش، شکل پیشرفته تر تصویربرداری با اشعه X است؛ با این تفاوت که در این نوع تصویربرداری با استفاده از اشعه X، از بدن در مقاطع عرضی عکس برداری می شود. بنابراین این نوع تصویربرداری در تشخیص مشکلات پیچیده تر مانند تومورها، لخته های خونی، و ناهنجاری های داخلی مفید است.
- ام آر آی (MRI): در این روش با استفاده از میدان های مغناطیسی و امواج رادیویی، تصویری دقیق از بافت های نرم بدن مانند مغز، نخاع، عضلات و رباط ها فراهم می شود. این نوع تصویربرداری در تشخیص مشکلات سیستم عصبی و عضلانی بسیار کاربرد دارد.
- سونوگرافی (Ultrasound): در این روش از امواج صوتی با فرکانس بالا ( امواجی که ما قادر به شنیدن آن نیستیم) که می توانند از ساختار های بدن عبور کنند، برای ایجاد تصاویر زنده از اندام های داخلی بدن استفاده می شود و به دلیل اینکه اشعه خطرناک ندارند، در بررسی های بارداری و تصویربرداری از اندام هایی مانند تیروئید، کبد و کلیه ایمن هستند.
- سونوگرافی داپلر یا رنگی (Color Doppler Ultrasound): نوعی سونوگرافی است که برای بررسی عروق و میزان خون رسانی به قسمت های مختلف بدن و یا میزان خون گیری یک ضایعه کاربرد دارد.
- اکوکاردیوگرافی (Echocardiography): نوعی سونوگرافی است که فقط جهت بررسی قلب و عروق مجاور آن مورد استفاده قرار می گیرد و حتما توسط متخصص قلب انجام می شود.
- آنژیوگرافی (Angiography): این نوع تصویربرداری به بررسی عروق، و به طور ویژه شریان ها در قسمت های مختلف بدن می پردازد که در مواردی با دستگاه به تنهایی و گاها با مداخله پزشک انجام می شود؛ مثل آنژیوگرافی قلب که نیاز به حضور پزشک متخصص دارد و یا آنژیوگرافی اندام ها و مغز که نیاز به حضور پزشک ندارد.
- فیبرو اسکن (FibroScan) یا الاستوگرافی (Elastography): این روش نوعی تصویربرداری جدید در حوزه پزشکی است و از کاربردهای شایع آن بررسی وضعیت کبد در بیماری های مزمن کبدی مثل کبد چرب می باشد. از الاستوگرافی برای بررسی توده های پستان هم می توان استفاده کرد.
- پت اسکن (PET Scan): این روش بیشتر برای تشخیص سرطان ها و بررسی عملکرد سلولی در بدن، و معمولاً همراه با سی تی اسکن استفاده می شود. یعنی پزشکان با ترکیب تصویر برداری CT scan و PET Scan، تصاویری تهیه می کنند که بسیار کمک کننده است.
- ماموگرافی (Mammography): این نوع تصویربرداری با استفاده از اشعه X صورت می گیرد. با اینکه تصویربرداری ساده ای محسوب می شود، مهم ترین روش برای پیدا کردن تومور های پستان چه در خانم ها و چه در آقایان است. با توجه به شیوع بالای سرطان سینه، توصیه می شود تمام خانم های بالای 40 سال، سالانه یک مرتبه ماموگرافی انجام دهند. چرا که با تشخیص سریع سرطان سینه، می توان آن را به طور کامل درمان کرد.
- اسکن رادیو ایزوتوپ (Radioisotope scan): این روش به طور ویژه در بررسی بیماری های تیرویید مثل ندول(گره) های تیروییدی کاربرد دارد، هرچند بیشتر توسط پزشکان متخصص پزشکی هسته ای انجام می شود.
روش های ذکرشده، تنها چند مورد از پر کاربرد ترین انواع تصویربرداری هستند و روش های بسیار دیگری هم وجود دارند.
- در ایران چه نوع تصویربرداری هایی و توسط چه متخصصی انجام می شود؟
در حال حاضر در کشور ما نیز انواع تصویربرداری ها در بیمارستان ها، مراکز دولتی و کلینیک های خصوصی انجام می شوند. در این بین تفسیر نتایج تمامی تصاویر با متخصص تصویربرداری است؛ یعنی پزشکی که پس از پایان دوره پزشکی عمومی، دوره تخصصی رادیولوژی را گذرانده و به عنوان متخصص سونوگرافی و رادیولوژی فعالیت می کند. انواع تصاویر در اتاق های ویژه توسط کارشناسان رادیولوژی تهیه و نتایج برای پزشک ارسال می شوند. اما تصویربرداری هایی مانند سونوگرافی و آنژیوگرافی مستقیما توسط پزشک انجام می شوند.
- آیا تصویربرداری همیشه ایمن است؟ چه نکاتی برای حفظ ایمنی بیمار در نظر گرفته می‌شود؟
بله، به طور کلی تصویربرداری های پزشکی ایمن هستند؛ اما بسته به نوع آن، ممکن است نگرانی هایی وجود داشته باشد. مثلاً در روش هایی که از اشعه X استفاده می کنند (مانند رادیوگرافی و سی تی اسکن)، سطح اشعه ای که به بیمار تابیده می‌شود، باید با دقت کنترل شود. خوشبختانه فناوری های جدید، امکان استفاده از دوزهای پایین تر اشعه را فراهم کرده اند. همچنین در موارد خاص مانند بارداری، باید از روش های تصویربرداری با اشعه پرهیز کرد و از روش های جایگزین مانند سونوگرافی یا ام آر آی استفاده نمود. تیم پزشکی همواره از روش های محافظتی مانند استفاده از پوشش های سربی برای محافظت از بخش های حساس بدن استفاده می کند.
- اخیرا در زمینه تصویربرداری پزشکی چه پیشرفت هایی صورت گرفته و تصویربرداری چگونه به بهبود دقت و کیفیت تشخیص کمک کرده است؟
در سال های اخیر پیشرفت های قابل توجهی در زمینه تصویربرداری رخ داده است. یکی از این پیشرفت ها استفاده از هوش مصنوعی در تحلیل تصاویر است. هوش مصنوعی می تواند تصاویر پیچیده را با دقت بالا تحلیل کرده و به رادیولوژیست ها در تشخیص دقیق تر و سریع تر کمک کند.
همچنین فناوری های نوینی مانند تصویربرداری مولکولی که به پزشکان امکان مشاهده عملکرد سلول ها و مولکول های خاص را می‌دهد، در مراحل اولیه سرطان بسیار مؤثر است. تصویربرداری سه بعدی و چهار بعدی نیز کمک کرده است که تصاویر دقیقی از اندام ها و ساختارهای بدن به دست آید، که پیش از این ممکن نبود.
- چه توصیه ای برای بیماران دارید؟
اگر پزشک تصویربرداری را توصیه کرد، نگرانی نداشته باشید. اکثر روش های تصویربرداری بی خطر هستند و می توانند به تشخیص بهتر و درمان مؤثرتر کمک کنند. اگر نگرانی خاصی دارید، حتماً با پزشک خود صحبت کنید، تا اطلاعات لازم را به دست آورید.
