دکتر میلاد حیدری (جراح دندانپزشک، کارشناس ارشد پژوهش در علوم بین رشته ای پزشکی)‏

اثرات مخرب مصرف دخانیات بر کسی پوشیده نیست؛ با این حال مردم زیادی در دنیا مصرف سیگار را در فهرست عادت های روزانه خود دارند.

مصرف سیگار که سازمان جهانی بهداشت از آن به عنوان “اپیدمی تنباکو” یاد می کند، یکی از بزرگترین تهدید های سلامتی که تاکنون بشریت با آن روبرو بوده محسوب می شود.

مصرف سیگار 8 میلیون نفر را در سال به کام مرگ فرو می برد که از این میان، 2/1 میلیون نفر در اثر استنشاق مداوم و غیر مستقیم دود سیگار (second-hand smoking) کشته می شوند.

مرکز پیشگیری و کنترل بیماری های آمریکا، از مصرف دخانیات به عنوان دلیل اصلی مرگ های قابل پیشگیری در جهان یاد می کند. تعداد قربانیان مصرف تنباکو در قرن بیستم 100 میلیون نفر بوده است و پیش بینی می شود که این عدد تا پایان قرن حاضر، به 1 میلیارد نفر برسد.

اگرچه سیگار رایج ترین شکل مصرف دخانیات در دنیا است؛ اما مصرف تنباکو در همه اشکال آن (از جمله قلیان، محصولات تنباکوی بدون دود، سیگار برگ، پیپ، و سیگار های دست پیچ) برای سلامتی زیانبار است.

علاوه بر تأثیرات مستقیم بر روی سلامت جسمانی، مصرف تنباکو با هدر دادن درآمد خانوار به اشاعه فقر دامن می زند. مطابق آخرین بررسی ها در سال 2019، تعداد 1/1 میلیارد نفر در سراسر دنیا سیگار می کشند. مردم کشور چین بیشترین مصرف کنندگان سیگار هستند.

حدود سیصد میلیون نفر از جمعیت 4/1 میلیارد نفری چین از تنباکوی دخانی استفاده می کنند؛ یعنی چیزی حدود 21 درصد از کل جمعیت این کشور.

آمار رسمی دقیقی از مصرف دخانیات در ایران وجود ندارد؛ اما برآورد می شود که 20 درصد جمعیت مردان بالغ و 5/4 درصد جمعیت زنان بالغ تنباکو مصرف می کنند؛ این میزان، معادل 12 میلیون نفر از جمعیت 80 میلیون نفری ایران است. حدود 60 هزار ایرانی در سال به طور مستقیم یا غیر مستقیم در اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می دهند و 25 درصد از کل مرگ و میر ها در ایران به مصرف تنباکو مربوط می شود؛ این در حالی است که آمار مرگ و میر سالانه  بر اثر سوانح رانندگی در ایران حدود 17 هزار نفر است.

مصرف دخانیات باعث ایجاد بیماری و آسیب جدی در تقریبا تمام اندام های بدن می شود. در آمریکا، بیش از 16 میلیون نفر با بیماری هایی که در اثر مصرف سیگار ایجاد شده اند زندگی می کنند.

به ازای هر نفر که در اثر مصرف دخانیات جان خود را از دست می دهد، دست کم 30 نفر با یک بیماری جدی مرتبط با مصرف تنباکو، به زندگی ادامه خواهند داد.

مصرف سیگار باعث ایجاد سرطان، بیماری های قلبی، سکته مغزی، دیابت، بیمار های تنفسی و بیماری انسدادی مزمن ریه، آمفیزم و برونشیت مزمن (التهاب مزمن مجرای تنفسی) می شود.

هم چنین احتمال ابتلا به سل، بیماری های جدی چشمی، و مشکلات سیستم ایمنی (از جمله روماتیسم مفصلی) با مصرف دخانیات افزایش می یابد.

قرار گرفتن غیر مستقیم در معرض دود سیگار نیز می تواند مضرات مصرف مستقیم دخانیات را در پی داشته باشد؛ سکته مغزی، سرطان ریه، و بیماری عروق کرونر (عروق خون رسان به قلب) از جمله مهمترین بیماری های ایجاد شده در این ارتباط هستند.

کودکانی که دود غیر مستقیم تنباکو را استنشاق می کنند، در معرض عوارضی چون سندرم مرگ ناگهانی کودک، عفونت های حاد تنفسی، بیمار های گوش میانی، انواع حاد آسم، و تأخیر رشد ریه ها قرار دارند.

شاید متداول ترین پرسشی که در ذهن اکثر افرادی که در مسیر ترک سیگار گام برداشته اند ایجاد می شود این باشد که: چرا ترک سیگار تا این اندازه مشکل است؟

مطالعات دو دلیل برای این سخت بودن مطرح می کنند که یکی به ویژگی های شیمیایی خاص ماده مؤثره اصلی موجود در تنباکو بر می گردد، و دومی الزام افراد به حذف دخانیات از جریان فعالیت های روزانه ای است که به صورت عادتی با مصرف دخانیات همراه می شده اند.

ماده اعتیادزای اصلی موجود در تنباکو، نیکوتین نام دارد. نیکوتین سرعت جذب بالایی دارد و با مصرف سیگار، به سرعت وارد گردش خون می شود و از این طریق، خود را به مغز می رساند.

با رسیدن به بافت مغز، نیکوتین باعث آزاد شدن مواد شیمیایی حد واسطی می شود که زمینه ساز ایجاد یک حال خوب گذرا می شوند. اگر این تحریک تکرار  شود، مغز به استفاده از نیکوتین عادت می کند. با گذشت زمان، نیکوتین کارکرد مغز را به نحوی تغییر می دهد که فرد برای داشتن حس شادابی به وجود نیکوتین در بدن نیاز پیدا می کند.

از سوی دیگر، اگر مصرف سیگار قطع شود، مغز تحریک پذیر می شود؛ در نتیجه فرد دچار آشفتگی و اضطراب می شود. اشکال در تمرکز و به خواب رفتن، میل شدید به مصرف دخانیات، و احساس ناخوشی عمومی از دیگر عوارض قطع مصرف تنباکو به حساب می آیند.

چند هفته پس از ترک سیگار این حالت به مرور بهبود پیدا کرده و مغز به در دسترس نبودن نیکوتین عادت می کند.

از جنبه دوم اکثر افرادی که دخانیات مصرف می کنند، این مصرف را به گروه خاصی از فعالیت های روزانه خود گره می زنند: وقفه های بین انجام کار، حین زمان مصرف چای و قهوه، بعد از صرف غذا، در زمان گپ زدن با دوستان، یا در زمان مکالمه های تلفنی.

این زمان ها در اصطلاح اوقات ماشه (trigger) نامیده می شوند؛ به این معنا که این زمان ها جرقه های بالقوه برای مصرف دخانیات در طول روز هستند. استرس های روزانه، احساس ناخوشی، و حتی احساس شادی یا آرامش می تواند ماشه ای برای مصرف دخانیات باشد.

در طول مدت ترک تنباکو، انجام و حتی تصور انجام برخی از فعالیت ها بدون مصرف سیگار سخت به نظر می رسد؛ در نتیجه نوسانات احساسی می توانند میل به مصرف مجدد دخانیات را شعله ور کنند.

تلاش در جهت مدیریت کردن احساسات و برنامه ریزی ذهنی برای انجام فعالیت های روزانه بدون در دست گرفتن محصولات دخانی، راه حل اولیه برای غلبه بر اثر ماشه است.

پس در مجموع، عطش مغز برای دریافت نیکوتین، و نکشیدن دخانیات در حین انجام کارهای روزانه دو چالش اصلی پیش روی افراد برای ترک هستند.

خوشبختانه، ترک موفق دخانیات زیر نظر تیم های پزشکی زبده (که تحت رهبری روانپزشکان متخصص فعالیت می کنند) امکان پذیر است.

امروزه داروهایی وجود دارند که به رفع علایم ناخوشایند حاصل از قطع مصرف نیکوتین کمک می کنند. به دنبال آن، افراد می توانند بهتر روی انجام چالش دوم تمرکز کنند.

دود تنباکو حاوی حدود 7000 ماده شیمیایی است که طبق دانش کنونی بشر، دست کم 250 عدد از آنها (مانند نیکوتین، قطران، مونوکسید کربن، آمونیا) برای سلامتی مضر هستند.

سیگار های الکترونیکی که از آنها با عنوان هایی از قبیل وِیپ و ای-سیگار (e-cigarette) هم یاد می شود، مدرن ترین شیوه دریافت نیکوتین به حساب می آیند و در غرب، معمولا به صورت موقت و برای کمک به ترک دخانیات، و نه به عنوان جایگزین برای آن، مورد استفاده قرار می گیرند.

با این که دود وِیپ مواد سمی کمتری نسبت به تنباکو دارد، اما همچنان حاوی نیکوتین، فلزات سنگین (مثل سرب) و عوامل سرطان زا است. مایع شیمیایی که در مخزن ویپ ها به کار می رود به شدت قابل اشتعال است و از آنجا که این دستگاه ها معمولا با برق شارژ می شوند، احتمال ایجاد حوادث آتش سوزی را بسیار بالا می برد؛ به علاوه، هنوز مطالعات ایمنی و سلامتی کافی روی این گونه دستگاه ها انجام نشده است؛ و در نهایت از آنجا که ترکیب شیمیایی موجود در این سیگار ها مورد تأیید هیچ مرجع رسمی قرار نمی گیرد، استفاده از این دستگاه ها به عنوان جایگزین دخانیات توصیه نمی شود.