دکتر میلاد حیدری (جراح دندانپزشک، کارشناس ارشد پژوهش در علوم بین رشته ­ای پزشکی)

موسیقی یکی از هنر های سنتی بشر در کنار ادبیات، معماری، پیکر تراشی، نقاشی و هنر های نمایشی است.

امروزه موسیقی علاوه بر استفاده برای سرگرمی، برای اهداف درمانی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

 موسیقی درمانی (Music therapy) شاخه ای از علوم بین رشته ای پزشکی است که به عنوان یک مداخله غیر دارویی اثر بخش در مدیریت طیف گسترده ای از امور درمانی مانند ارتقای بهداشت روان، پزشکی قانونی، مراقبت های پزشکی درون منزل، بازتوانی، و درمان سرطان کاربرد دارد.

موسیقی درمانی یک دانش باستانی است که علم مدرن نیز بر سودمندی آن صحه می گذارد.

اگرچه موسیقی درمانی اهداف متنوعی دارد، اما می توان از التیام درد و مدیریت استرس به عنوان دو هدف اصلی آن یاد کرد که در ادامه این مطلب به توضیح آنها می پردازیم.

شاخصه موسیقی درمانی استفاده از مداخلات موسیقایی اختصاصی برای هر فرد، تحت نظر مستقیم یک موسیقی درمانگر آموزش دیده است؛ همین ویژگی است که موسیقی درمانی را از سایر مداخلات موسیقایی مثل موسیقی پزشکی (Music medicine) که عمدتا شامل گوش دادن به موسیقی های پیشنهاد شده توسط کادر درمان است متمایز می سازد.

گوش دادن به موسیقی زنده، تمدد اعصاب با استفاده از موسیقی، آواز خواندن و زمزمه کردن ترانه ها، آهنگسازی و نوازندگی سازها در صورتی که تحت نظارت درمانگر انجام بگیرند، می توانند در زمره مداخلات موسیقی درمانی قرار بگیرند.

التیام درد

درد های درمان نشده می توانند اثرات مخرب طولانی مدت بر روی خلق و خو، سلامت روان، فرآیند های شناختی و عملکرد جسمانی افراد داشته باشند.

اگرچه درد می تواند دلایل مختلفی داشته باشد، اما سرطان ها از عمده ترین دلایل ایجاد درد هستند.

مطابق گزارش سال 2020 مرکز ملی سلامت و پیشگیری از بیماری های مزمن آمریکا، هر ساله حدود 6/1 میلیون نفر به سرطان مبتلا می شوند. دردهای عمیق و پایداری که سرطان برای بیماران ایجاد می کند، کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد و آن گونه که بررسی ها نشان می دهند، بین 50 تا 75 درصد بیماران مبتلا به سرطان چنین دردهایی را تجربه می کنند.

معمولا این درد ها صرفاً با مداخلات دارویی کاهش نمی یابد؛ در نتیجه مداخلات غیر دارویی مثل موسیقی درمانی نیاز است تا به کنترل جامع تری از آنها دست پیدا کرد.

مطابق مطالعات روز گوش دادن به موسیقی در وعده های 20 الی 30 دقیقه ای می تواند میزان درد و اضطراب را به طور معناداری در بیماران مبتلا به سرطان کاهش دهد؛ با این حال این به معنای جایگزین کردن کامل درمان های دارویی با موسیقی درمانی نمی باشد.

 از آنجا که گوش دادن یا مشاهده برنامه های موسیقی زنده نسبت به قطعات ضبط شده همان موسیقی، در کاهش درد و ناراحتی مؤثرتر هستند، در بخش های انکولوژی بیمارستان ها در برخی از کشورها مقدماتی جهت دسترسی به آلات موسیقی و تمرین اجراهای زنده فراهم شده است.

در این موارد تأکید بر انتخاب قطعاتی درباره امید، یادآوری، روابط بین فردی، نیاز و آرزوها، احساسات، صلح، گفتگو در مورد نزدیکان، و حتی قطعاتی با زمینه مذهبی است تا در کاهش درد بیمار بیشترین نقش را ایفا کند.

کاهش استرس

استرس یک حالت عمومی است که فرد طی تعامل با محیط تجربه می کند و می تواند منجر به تحمل فشار روانی یا فیزیولوژیک (جسمانی) شود.

استرس یک عامل شناخته شده در شروع و پیشرفت طیف وسیعی از مشکلات جسمی و عاطفی شامل مشکلات قلبی عروقی، سرطان ها، اختلالات اضطرابی، افسردگی و خستگی مفرط است.

برای بر آمدن از عهده استرس و فشار های زندگی در عصر حاضر، جمعیتی میلیونی از مردم در گوشه و کنار دنیا از دارو های آرامبخش استفاده می کنند که علاوه بر داشتن محدودیت تجویز، احتمال وقوع عوارض جانبی جدی مانند وابستگی و سوء مصرف در مورد آنها مطرح است؛ از این رو اهمیت دارد که برای پیشگیری و مدیریت استرس به مداخلات درمانی غیر دارویی توجه بیشتری شود.

 در بین تأثیرات درمانی موسیقی، مطالعات بیشتر به اثر آن در کاهندگی استرس پرداخته شده است.

گوش دادن به موسیقی ارتباط قوی با کاهش استرس از طریق کاهش برانگیختگی فیزیولوژیک دارد؛ به این معنا که باعث کاهش سطح کورتیزول (از هورمون های عامل اضطراب)، کاهش ضربان قلب و کاهش فشار خون متوسط می شود.

موسیقی هم چنین باعث کاهش احساسات و عواطف منفی از جمله نگرانی ذهنی، اضطراب پایه، بیقراری و حالت عصبی، و نیز افزایش احساسات و عواطف مثبت مثل احساس شادمانی می شود.

 موسیقی اثر خود را از طریق تغییر فعالیت بخش هایی از ساختار مغز (با نام های آمیگدال و سیستم پاداش مزولیمبیک) اعمال می کند که در فرآیند های مرتبط با انگیزش و عواطف نقش دارند.

به علاوه بررسی های تجربی نشان می دهند که فعالیت در قالب گروه های موسیقی می تواند منجر به همگرایی در اعضای گروه شود که متعاقبا زمینه ای برای ایجاد احساسات سازنده چون احساس اتصال و با هم بودن را فراهم می کند.

 از جنبه پزشکی، احساس اتصال و با هم بودن را می توان با آزاد سازی دو انتقال دهنده عصبی به نام های اندورفین و اُکسی توسین توضیح داد که هر دو نقش مهمی در تلطیف نحوه پاسخ بدن به استرس دارند. نهایتا گوش دادن به موسیقی می تواند از طریق جدا سازی ذهن از افکار منفی و احساساتی که تشدید کننده استرس هستند، باعث کاهش سطوح استرس شود.

فرآیند موسیقی درمانی

موسیقی درمانی استفاده بالینی و دانش محور از مداخلات موسیقایی به منظور رسیدن به اهداف درمانی متناسب با هر فرد خاص است تا بتوان از این طریق نیاز های عاطفی، ذهنی، اجتماعی، و شناختی بیمار را تأمین کرد.

 این درمان توسط درمانگران آموزش دیده که دانش لازم در علوم پزشکی، روانشناسی و موسیقی را دارند اجرا می شود که از موسیقی برای دسترسی به عواطف و خاطرات بیماران استفاده می کنند تا به این شیوه بتوانند رفتار بیماران را به نحوی که مطلوب ترین برآیند را در پی دارد تحت تأثیر قرار دهند.

در واقع این نحوه پاسخ به نیاز بیمار، مهارت اصلی موسیقی درمانگران است. طی این فرآیند، درمانگر با تأمین آن قطعه موسیقی که با نیاز فوری بیمار همخوانی دارد به صورت لحظه به لحظه با بیمار همداستان می شود، به نحوی که رفتار هر دو نفر در قالب ریتم، وزن، و حال و هوای موسیقی با هم هماهنگ می شود.

به عنوان مثال درمانگر می تواند میزان استرس بیمار را با یک بداهه نوازی مناسب تحت تأثیر قرار دهد و یک قطعه با ریتم ملایم تر یا با شدت صدای آرام تر بنوازد تا خود را با آن موسیقی که مورد نیاز بیمار است وفق دهد.

مداخلات موسیقی درمانی می تواند به صورت فردی یا گروهی انجام شود اما در حالت کلی این مداخلات به دو نوع تقسیم بندی می شوند: مداخلات فعال (Active)، و مداخلات پذیرشی (Receptive).

در مداخلات فعال بیمار طی پروسه درمانی، فعالیتی معطوف به موسیقی انجام می دهد؛ آواز خواندن، حرکات موزون، تنظیم قطعه، و بداهه نوازی مثال هایی از این مداخلات هستند.

آن طور که شواهد موجود در مطالعات و درمان های بالینی گواهی می دهند، به نظر می رسد که بداهه نوازی زیر نظر درمانگر، مفید ترین انواع موسیقی درمانی باشد.

در مداخلات پذیرشی بیمار به صورت فعال در همراهی با موسیقی شرکت نمی کند، بلکه بیشتر به موسیقی تولید شده توسط درمانگر گوش می دهد تا بتواند به صورت کلامی، عواطف و یا حالات درونی خود را بیان کند و از این طریق در مسیر بهبود روحیات خود گام بردارد.