دکتر امیررضا نبی قدیم (پزشک عمومی)

میکروبیوم چیست؟

میکروبیوم یا میکروفلور مجموعه ای از تریلیون ها میکروب (میکروارگانیسم: موجود میکروسکوپی) مانند باکتری ها، قارچ ها، ویروس ها و ژن های آنهاست که به طور طبیعی در بدن و درون سیستم های مختلف آن، از جمله عمدتاً سیستم گوارش، پوست، سیستم تنفسی و… زندگی می کنند.

در واقع تعداد سلول های میکروبی موجود در بدن،که وزن آنها حدوداً  1تا 2 کیلوگرم است، از تعداد سلول های خود بدن بیشتر است.

هر فرد، ترکیب بخصوصی از این میکروب ها را دارد، که مجموعه ژنتیکی ویژه ای را تشکیل می دهند و همانند اثر انگشت منحصر به همان فرد است.

مگر میکروب ها خطرناک و ناسالم نبودند؟

در مجموعه این میکروارگانیسم ها، هم میکروب های مفید و هم میکروب های آسیب زا وجود دارد که با یک تعادل (سیمبیوزیس[1])، زندگی مسالمت آمیزی در کنار هم و در بدن انسان دارند. در حقیقت این مجموعه به عنوان یک اندام یا عضو مجزا در بدن عملکرد ویژه خود را دارد. زمانی که این تعادل بر هم خورده (در اثر بیماری ها، رژیم های غذایی خاص، مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها و…) و کفه ترازو به سمت میکروب های آسیب زا سنگینی کند، اختلالاتی را به وجود می آورد که دیسبیوزیس[2] نامیده می شود.

برخی از این باکتری های مفید در روده نوزادان شروع به رشد می کنند؛ عملکرد این باکتری ها به گونه ای است که هضم قند موجود در شیر مادر را تسهیل کرده و به رشد نوزاد کمک می کند.

این میکروارگانیسم ها نقش های کلیدی دیگری، از جمله تنظیم و تعدیل عملکرد سیستم ایمنی، تأمین مواد مغذی برای سلول ها، کمک به ساخت برخی آمینواسید ها و ویتامین ها، مانند ویتامین ب 12و جلوگیری از تکثیر باکتری ها و ویروس های مضر دارند.

منشأ میکروبیوم هر فرد کجاست؟

بر اساس اکثر نظریه ها، هر شخص در دوران جنینی بدنی استریل و کاملاً بدون میکروب دارد، و برای اولین بار در دوران نوزادی، هنگام زایمان و با گذر از کانال زایمان و همچنین از طریق شیر مادر در معرض این میکروارگانیسم ها قرار می گیرد.

ترکیب میکروبیوم گوارشی در طی یک الی دو سال ابتدایی تولد به سرعت تغییر کرده و تا 3 سالگی با قرارگیری در معرض فاکتورهای محیطی و رژیم غذایی ترکیب آن تکمیل و تثبیت می گردد.

آیا میکروبیوم گوارشی همانند میکروب های موجود در پوست است؟

تمامی انواع  میکروبیوم های موجود در بدن مهم هستند؛ اما میکروبیوم گوارشی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

در مطالعات اخیر، دانشمندان دریافته اند که میکروب هایی که معمولاً روی پوست یافت می شوند ممکن است به محافظت در برابر سرطان پوست کمک کنند. همانطور که مصرف آنتی بیوتیک ها یا برخی رژیم های غذایی می تواند تعادل طبیعی میکروبیوم گوارشی را بر هم بزند؛ استفاده فراوان از مواد شیمیایی یا شست و شوی وسواسی دست ها نیز می تواند بر روی ترکیب میکروبیوم موجود در پوست اثر بگذارد.

تنوع موجود در میکروبیوم گوارشی افراد مختلف، می تواند توجیه کننده این باشد که چرا افراد به غذاهای مشابه واکنش های متفاوتی نشان می دهند. برای مثال فردی به بادام زمینی آلرژی دارد ولی دیگری روزانه مقادیر زیادی بادام زمینی مصرف می کند و اتفاق بخصوصی رخ نمی دهد.

چرا میکروبیوم به موضوعی داغ برای تحقیقات دانشمندان تبدیل شده است؟

در سال های اخیر، ارتباطات بیشمار اما هنوز نامشخصی به ویژه بین میکروبیوم گوارشی و بیماری های مختلف، از جمله دیابت، اوتیسم، ​​اضطراب و چاقی در مطالعات یافت شده است.

همچنین احتمال ارتباط میکروبیوم گوارشی با نحوه واکنش افراد به داروهای خاص، از جمله داروهای شیمی درمانی، یا کیفیت و میزان خواب افراد نیز مطرح بوده است. در همین حین، طیف وسیعی از مطالعات اهمیت سایر میکروبیوم های موجود در بدن را نیز برجسته کرده اند.

چرا فکر می کنیم میکروبیوم با تمام این بیماری ها مرتبط است؟

در حالی که از طریق مقایسه میکروبیوم گروه های مختلف افراد با بیماری های خاص، ارتباطاتی بین ترکیب کلی میکروبیوم با سلامت یا بروز برخی بیماری ها به دست آمده است، یکی از بازیگران اصلی در زمینه تحقیقات مربوط به میکروبیوم، موش هایی هستند که از شکل گیری میکروبیوم بدن آنها جلوگیری شده است.

این موجودات پس از تولد در یک محیط استریل نگهداری شده و رشد می کنند و سپس آنها را در معرض میکروب های خاص یا گروهی از میکروب ها قرار می دهند تا تأثیر آنها را در بدن موشی که میکروبیوم آن تکمیل نشده است، بررسی کنند.

چنین مطالعاتی در ارتقای آگاهی از ارتباط احتمالی بین میکروبیوم گوارشی و جنبه های متعدد سلامتی ما، از جمله خلق و خو و چاقی، کلیدی بوده است.

با توجه به این که میکروبیوم با بسیاری از بیماری ها ارتباط احتمالی دارد، آیا دستکاری و افزایش آگاهی در رابطه با آن نویدبخش طیف وسیعی از درمان های جدید است؟

در این زمینه باید محتاط باشیم؛ بسیاری از مطالعات صرفاً وجود یک ارتباط را نشان می دهند و نشانگر رابطه علت و معلولی مشخصی نیستند. علاوه بر این، نتایج فعلی اکثراً بر اساس مطالعات بر روی موش های فاقد میکروبیوم هستند و در انسان مورد بررسی عمقی قرار نگرفته اند.

حتی در موش ها نیز همه چیز به همین سادگی نیست و اثرات در دو جنس متفاوت بوده و می تواند در گونه های مختلف موش ها نیز متفاوت باشد.

از طرف دیگر، برخی مطالعات نیز با اضافه کردن گروه بسیار محدودی از این میکروب ها (برای مثال یک گونه از هزاران گونه موجود در میکروبیوم؛ در قالب پروبیوتیک ها) به رژیم غذایی برخی از بیماران، نتایج نویدبخشی در رابطه با بهبودی شرایط این بیماران کسب کرده اند. با این وجود، پیشرفت و آگاهی همه جانبه در رابطه با این مقوله بسیار پیچیده، همچنان مستلزم مطالعات و بررسی های وسیع و گسترده است.

در نهایت، برای حفظ تعادل میکروبیوم چه کارهایی می توانیم انجام دهیم؟

با توجه به شکل گیری میکروبیوم در سه ساله ابتدایی زندگی، بنابراین ترجیح به زایمان طبیعی به جای سزارین و شیردهی با شیر مادر از کلیدی ترین اقدامات این دوران است.

در بزرگسالی نیز مصرف غذا های متنوع و حاوی فیبر فراوان، مصرف غذا های تخمیری (مانند ماست، ترشی کلم و کفیر)، عدم استفاده بدون نسخه و سرخودانه آنتی بیوتیک ها، محدودیت در مصرف الکل و پرهیز از شرایط استرس زا می تواند مفید واقع شود.

در رابطه با پروبیوتیک ها نیز، با توجه به کمبود مطالعات کافی و قوی، استفاده از آنها به عنوان مکمل جهت جلوگیری از بیماری ها بحث برانگیز است؛ ولی با این حال، مصرف آنها در برخی بیماران مبتلا به بیماری های گوارشی از جمله سندرم روده تحریک پذیر یا پس از دوران مصرف آنتی بیوتیک های تجویزی توسط پزشک می تواند اثرات مثبتی به همراه داشته باشد.

[1] Symbiosis

[2] Dysbiosis