مریم شریف (بورد تخصصی داروسازی بالینی)

سندرم خستگی مزمن (Chronic fatigue syndrome (CFS)  ) یا آنسفالومیلیت میالژیک یک بیماری ناتوان کننده و پیچیده است. افراد مبتلا به CFS اغلب قادر به انجام فعالیت‌های معمول و روزانه خود نیستند، و ممکن است در طول روز بارها به رختخواب بروند.

مهم‌ترین علامت این بیماری در افراد، احساس خستگی شدیدی است که با استراحت بهبود نمی‌یابد.

علائم این افراد بعد از هر فعالیتی، چه فیزیکی و چه ذهنی، تشدید می‌­شود؛ به این حالت در اصطلاح ، کسالت پس از فعالیت[1] می‌گویند. سایر علائمی که ممکن است در افراد دیده شود، شامل مشکلات خواب، اختلال در تفکر و تمرکز، درد و سرگیجه است.

افراد مبتلا به CFS ممکن است بیمار به نظر نرسند، اما:

• نمی‌توانند مانند قبل از شروع بیماری، فعالیت روزانه داشته باشند.
• توانایی انجام کارهای روزانه، مانند دوش گرفتن یا تهیه یک وعده غذایی را ندارند.
• اغلب در حفظ شغل، رفتن به مدرسه و محل کار و حتی در زندگی خانوادگی و اجتماعی دچار مشکل می‌شوند.
• این بیماری می‌تواند سال­‌ها طول بکشد، و گاهی اوقات منجر به ناتوانی جدی در افراد می‌شود.
• حداقل یک نفر از هر چهار بیمار مبتلا به CFS در طول بیماری خود برای مدت طولانی در بستر یا خانه ماندگار می شود.

شیوع سندرم خستگی مزمن

این بیماری در افراد بین 40 تا 60 سال شایع است، اما کودکان، نوجوانان و بزرگسالان در تمام سنین را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در میان بزرگسالان، زنان بیشتر از مردان تحت تأثیر قرار می‌گیرند. هم چنین این بیماری در افراد سفید پوست بیشتر از سایر نژادها و قومیت‌ها تشخیص داده شده است. متاسفانه طبق آمار جهانی این سندرم در حدود 90 درصد بیماران هنوز تشخیص داده نشده است؛ و درنتیجه هیچ درمانی دریافت نمی‌کنند. یکی از دلایل عدم تشخیص این بیماری، دسترسی محدود به مراقبت های بهداشتی و عدم آموزش در مورد آن است.

علائم سندرم خستگی مزمن

سه علامت اولیه شامل:

• کاهش شدید توانایی فرد در امور روزانه: این افت در توانایی انجام فعالیت همراه با خستگی رخ می دهد و بیشتر از 6 ماه طول می کشد.
• احساس خستگی که متفاوت با خستگی عادی است: این احساس خستگی بسیار شدید است و نتیجه یک فعالیت غیرعادی و دشوار نیست؛ با خواب یا استراحت تسکین نمی یابد. قبل از بیمار شدن، فرد چنین مشکلی را نداشته است.
• تشدید علائم خستگی: بدتر شدن علائم CFS پس از فعالیت فیزیکی یا ذهنی که همان میزان فعالیت قبل از بروز بیماری مشکلی ایجاد نمی کرده است.

علاوه بر علائم فوق، وجود یکی از دو علامت زیر برای تشخیص لازم است:     

• اختلال در تفکر و حافظه: اکثر افراد مبتلا به CFS در فکر کردن سریع، به خاطر سپردن امور و توجه به جزئیات مشکل دارند. بیماران اغلب برای توصیف این مشکل از  اصطلاح “مه مغزی” استفاده می کنند، زیرا احساس می کنند در مه گیر کرده اند و نمی توانند به وضوح  فکر کنند.
• بروز یکسری علائم در زمان تغییر وضعیت بدن: افراد مبتلا به CFS ممکن است هنگام ایستادن یا نشستن دچار سبکی سر، سرگیجه، ضعف یا غش شوند. آنها ممکن است تغییرات بینایی مانند تاری دید داشته باشند.

سایر علائم بیماری

دردی که ناشی از آسیب نیست (درد عضلانی و درد مفاصل بدون تورم یا قرمزی، سردرد جدید یا متفاوت با قبل)؛ حساس شدن غدد لنفاوی در گردن یا زیر بغل، گلودرد، مشکلات گوارشی، لرز و تعریق شبانه، آلرژی و حساسیت به غذا، ضعف عضلانی، تنگی نفس، ضربان قلب نامنظم و… .

دلایل بروز سندرم خستگی مزمن

محققان هنوز علت ایجاد CFS را پیدا نکرده اند؛ و هیچ آزمایش خاصی برای تشخیص مستقیم CFS وجود ندارد. از این رو، پزشکان باید تشخیص CFS را بر اساس ارزیابی عمیق علائم و سابقه پزشکی فرد در نظر بگیرند. مهم است که پزشکان هر بیماری یا اختلال دیگری را که می‌تواند باعث علائم مشابه شود، تشخیص داده و درمان کنند. علاوه بر این، ممکن است دو یا چند عامل در کنار هم باعث بیماری شوند.

علل احتمالی CFS عبارتند از:

• عفونت: ابتلا به برخی عونت های ویروسی مانند انفلوآنزا، هم علائم مشابه با CFS را ایجاد می کنند و عفونت هم احتمال بروز  CFSرا بالا می برند.
• تغییرات سیستم ایمنی: این احتمال وجود دارد که CFS به دلیل تغییر در سیستم ایمنی فرد و نحوه واکنش آن به عفونت یا استرس ایجاد شود.
• استرس و تاثیرات آن بر بدن: محورهای هورمونی شبکه پیچیده ای هستند و واکنش بدن ما به استرس را کنترل می کنند، و بسیاری از فرایندهای بدن مانند پاسخ ایمنی، مصرف انرژی و خلق و خو را تنظیم می کنند. هنگامی که این هورمون ها از تعادل خارج می شوند، می توانند بر بسیاری از سیستم ها و عملکردهای بدن، مانند پاسخ ایمنی، تأثیر منفی بگذارند. کورتیزول که “هورمون استرس” نیز نامیده می شود، به کاهش التهاب و آرام کردن سیستم ایمنی کمک می کند. بنابراین سطوح پایین کورتیزول ممکن است منجر به افزایش التهاب و فعال شدن مزمن سیستم ایمنی شود.
• تغییر در تولید انرژی: دانشمندان تفاوت هایی را در نحوه دریافت انرژی سلول های بدن در بین افراد مبتلا به CFS و افراد سالم کشف کرده اند.
• نقش ژنتیک: مطالعات انجام شده در دوقلوها و خانواده ها نشان می دهد که هم ژنتیک و هم محیط دربروز CFS نقش دارند. اما هنوز ژن های دقیق یا سایر عوامل محیطی که ممکن است مسئول بیماری باشند، مشخص نیست.

تشخیص CFS

تشخیص توسط پزشک براساس معاینه کامل و ارزیابی سابقه پزشکی بیمار و خانواده و انجام آزمایش خون، ادرار یا سایر آزمایشات بر اساس نیاز صورت می گیرد.

درمان CFS

هیچ درمان تایید شده ای برای سندرم خستگی مزمن وجود ندارد. با این حال، برخی از علائم را می توان درمان یا مدیریت کرد. همان طور که پیشتر مطرح شد، درمان بیماری ها یا اختلالات پزشکی همزمان ضروری است.

اگرچه هیچ درمان دارویی اثبات شده ای برای CFS وجود ندارد، اما ممکن است درمان دارویی در برخی موارد، مانند کنترل درد، کاربرد داشته باشد.

استراتژی های دیگر، مانند یادگیری روش ­های جدید برای مدیریت فعالیت نیز می تواند مفید باشد. برای بیمارانی که سرگیجه و سبکی سر دارند، ممکن است پس از ارزیابی قلبی، ارجاع به متخصص قلب یا مغز و اعصاب ضروری باشد.

• مدیریت فعالیت: بیماران باید محدودیت­ های فردی خود را برای فعالیت ذهنی و بدنی تعیین کنند و متناسب با شرایط خود برای فعالیت و استراحت برنامه ریزی کنند، محدودیت ­ها ممکن است برای هر بیمار متفاوت باشد. یادداشت کردن میزان فعالیت و علائم ، به خصوص در مراحل اولیه بیماری، ممکن است به بیمار و پزشک در تعیین محدودیت‌های شخصی کمک کند.
• ورزش درمانی: در حالی که ورزش هوازی شدید می تواند برای بسیاری از بیماری­های مزمن مفید باشد، بیماران مبتلا به CFS چنین روتین­های ورزشی را نمی توانند تحمل کنند. توصیه­های استاندارد ورزش برای افراد سالم می تواند برای بیماران مبتلا به CFS مضر باشد. با این حال، مهم است که بیماران مبتلا به CFS فعالیت‌هایی را انجام دهند که بتوانند آن‌ها را تحمل کنند.
• عادات خواب خوب: رعایت بهداشت خواب برای همه افراد، از جمله افراد مبتلا به CFS، مهم است.
• درمان افسردگی: بسیاری از بیماران مبتلا به CFS در طول بیماری خود دچار افسردگی می شوند. در صورت وجود افسردگی یا اضطراب درمان مناسب باید زیر نظر پزشک صورت گیرد.
• ابزارهای کمکی حافظه مانند سازمان دهنده ها و تقویم ها می توانند به درمان مشکلات حافظه بیماران کمک کنند.

زندگی با CFS

• توجه به محدودیت‌های شخصی می‌تواند برای افرادی که با CFS زندگی می‌کنند یک مهارت مفید باشد. این امر به آن‌ها توانایی پیدا کردن تعادل بین فعالیت‌ها و استراحت را می‌دهد و می توانند علائم بیماری خود را مدیریت کنند.
• مشاوره با یک درمانگر برای کمک به مقابله با بیماری و تأثیر آن بر زندگی روزمره و روابط با دیگران بسیار کمک کننده خواهد بود.
• یک رژیم غذایی متعادل برای سلامتی اهمیت بالایی دارد.
• انجام آزمایشات زیر نظر پزشک جهت بررسی سایر علل بروز این علائم ضروری است.
• پایبندی به درمان های دارویی و غیر دارویی توصیه شده توسط پزشک ضروری است.

[1] post-exertional malaise (PEM)